Cây phong lá đỏ Nhật Bản – Đặc điểm và ý nghĩa trong văn hóa

Cây phong lá đỏ Nhật Bản, với tên khoa học Acer palmatum, là một loài cây thuộc chi Phong, họ Phong, nổi tiếng với vẻ đẹp quyến rũ và sự thay đổi màu sắc theo mùa. Trong bài viết này, Hệ thống Vườn tùng Toàn JP sẽ cùng quý vị đi tìm hiểu về nguồn gốc, kích thước, đặc điểm lá, hoa, hạt, và điều kiện sinh trưởng của loài cây độc đáo này. Đồng thời, bài viết cũng sẽ đề cập đến những lưu ý quan trọng khi trồng và chăm sóc cây phong lá đỏ Nhật Bản tại Việt Nam, cùng những lợi ích mà nó mang lại cho không gian sống.

ĐẶC ĐIỂM CỦA CÂY PHONG LÁ ĐỎ NHẬT BẢN

1. Nguồn gốc và phân bố

Cây phong lá đỏ Nhật Bản có nguồn gốc bản địa từ Nhật Bản, nhưng phạm vi phân bố tự nhiên của nó không chỉ giới hạn ở quốc đảo này. Loài cây này cũng được tìm thấy ở bán đảo Triều Tiên, một số vùng của Trung Quốc, phía đông Mông Cổ và thậm chí cả ở khu vực đông nam của Nga. Sự phân bố rộng rãi này cho thấy khả năng thích nghi đáng kinh ngạc của cây phong lá đỏ với nhiều điều kiện khí hậu và địa lý khác nhau.

Tại Nhật Bản, cây phong lá đỏ được gọi bằng nhiều tên khác nhau, trong đó phổ biến nhất là “イロハモミジ” (Iroha momiji) và “紅葉” (momiji). Những tên gọi này không chỉ đơn thuần là cách để nhận dạng cây, mà còn phản ánh sâu sắc văn hóa và tình cảm của người Nhật đối với loài cây này.

Sự hiện diện của cây phong lá đỏ trong tự nhiên thường gắn liền với các khu rừng ôn đới, nơi chúng góp phần tạo nên cảnh quan đa dạng và phong phú. Tại Nhật Bản, người ta có thể bắt gặp những khu rừng phong rộng lớn, tạo nên những bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp, đặc biệt là vào mùa thu khi lá cây chuyển màu.

2. Kích thước và hình dáng

Cây phong lá đỏ Nhật Bản thường có kích thước vừa phải, phù hợp với nhiều không gian khác nhau. Chiều cao trung bình của cây dao động từ 6 đến 10 mét, tuy nhiên, trong điều kiện lý tưởng và với thời gian sinh trưởng đủ dài, một số cá thể có thể đạt đến chiều cao đáng kinh ngạc là 16 mét. Điều này khiến cây phong lá đỏ trở thành một lựa chọn linh hoạt cho cả không gian nhỏ như sân vườn gia đình và các khu vực rộng lớn hơn như công viên công cộng.

Hình dáng của cây phong lá đỏ thường mang tính thẩm mỹ cao, với tán lá rộng và cân đối. Cấu trúc cành và nhánh của cây tạo nên hình dạng tự nhiên và hài hòa, thường được ví như một chiếc ô hay một chiếc quạt mở rộng. Đặc điểm này không chỉ làm tăng vẻ đẹp tổng thể của cây mà còn tạo ra những khoảng không gian thú vị bên dưới tán cây, lý tưởng cho việc tạo bóng mát và tạo không gian nghỉ ngơi.

3. Đặc điểm lá

Lá của cây phong lá đỏ Nhật Bản là điểm nhấn đặc biệt, tạo nên sức hút và sự nổi tiếng cho loài cây này. Lá cây có cấu trúc mỏng, tinh tế, thường có năm thùy chính, mặc dù số lượng thùy có thể thay đổi tùy theo giống. Điều đáng chú ý nhất về lá phong là khả năng thay đổi màu sắc theo mùa, tạo nên bức tranh thiên nhiên sống động và đa dạng.

Trong suốt mùa xuân và mùa hè, lá cây thường mang màu xanh tươi mát. Tuy nhiên, khi bước vào mùa thu, lá bắt đầu chuyển màu, tạo nên cảnh tượng đẹp mắt với sự pha trộn của nhiều sắc thái khác nhau. Quá trình chuyển màu này không chỉ đơn thuần là một hiện tượng tự nhiên mà còn là một sự kiện được chờ đợi và tôn vinh trong văn hóa Nhật Bản.

Đa dạng về màu sắc là một trong những đặc điểm nổi bật nhất của cây phong lá đỏ. Với hơn 1000 giống khác nhau, màu lá của cây phong có thể biến đổi từ đỏ tươi, đỏ sẫm, vàng, cam, tím, cho đến hồng. Sự đa dạng này không chỉ tạo ra vẻ đẹp thị giác mà còn mang lại nhiều lựa chọn cho người trồng trong việc thiết kế cảnh quan.

4. Hoa và hạt phong lá đỏ

Hoa phong thường thấy vào tháng 5 – tháng 7, có hình dáng khá đặc biệt trông như cánh bướm. Hạt cây phong được bảo vệ trong hạch và có khả năng bay xa khỏi cây nhờ cánh to và dài. Tuy nhiên việc trồng được một cây phong từ hạt không phải là dễ dàng vì phải qua nhiều xử lý (ví dụ để trong tủ lạnh 3 tháng…) trước khi đem trồng. Việc gieo hạt phong là điều thách thức với ngay cả nhà vườn tại Nhật. Bên cạnh đó, những hạt (mới) rụng tự nhiên lại có tỉ lệ lên mầm cao ngay tại gốc cây sau khi trải qua mùa lạnh kéo dài (thường từ tháng 11 – tháng 3 năm sau).

CÂY PHONG LÁ ĐỎ NHẬT BẢN – BIỂU TƯỢNG CỦA MÙA THU

1. Sự thay đổi màu sắc theo mùa

Cây phong lá đỏ Nhật Bản nổi tiếng với khả năng thay đổi màu sắc theo mùa, đặc biệt là vào mùa thu. Quá trình này không chỉ đơn thuần là một hiện tượng tự nhiên mà còn là một sự kiện văn hóa được chờ đợi và tôn vinh tại Nhật Bản. Sự thay đổi màu sắc này bắt đầu từ cuối mùa hè và kéo dài suốt mùa thu, tạo nên bức tranh thiên nhiên sống động và đẹp mắt.

Vào đầu mùa thu, lá cây bắt đầu chuyển từ màu xanh sang các sắc thái khác nhau như vàng, cam, và đỏ. Quá trình này diễn ra dần dần, tạo ra một cảnh tượng ấn tượng với sự pha trộn của nhiều màu sắc trên cùng một cây. Đỉnh điểm của sự thay đổi này thường xảy ra vào giữa mùa thu, khi toàn bộ cây được phủ một màu đỏ rực rỡ, tạo nên cảnh tượng ngoạn mục được gọi là “momijigari” trong tiếng Nhật.

Sự thay đổi màu sắc này không chỉ đẹp mắt mà còn có ý nghĩa sinh thái quan trọng. Đây là cách cây chuẩn bị cho mùa đông sắp tới, khi nhiệt độ giảm và ánh sáng mặt trời trở nên khan hiếm hơn. Bằng cách rút chlorophyll khỏi lá, cây tiết kiệm năng lượng và chuẩn bị cho giai đoạn ngủ đông.

2. Ý nghĩa của màu đỏ trong văn hóa Nhật Bản

Màu đỏ của lá phong không chỉ là một hiện tượng tự nhiên mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc trong văn hóa Nhật Bản. Trong triết học và mỹ học Nhật Bản, màu đỏ của lá phong thường được liên kết với sự thay đổi, sự vô thường, và vẻ đẹp của sự phù du. Đây là một biểu tượng mạnh mẽ cho triết lý “mono no aware”, một khái niệm thẩm mỹ Nhật Bản nhấn mạnh vào vẻ đẹp thoáng qua của vạn vật.

Màu đỏ của lá phong cũng được xem là biểu tượng của sự nhiệt huyết, đam mê và sức sống. Trong nghệ thuật truyền thống Nhật Bản, lá phong đỏ thường xuất hiện trong các bức tranh, thơ ca và văn học, tượng trưng cho sự thay đổi mùa và sự tuần hoàn của cuộc sống. Nó nhắc nhở người Nhật về sự quý giá của thời gian hiện tại và tầm quan trọng của việc trân trọng từng khoảnh khắc.

Ngoài ra, màu đỏ của lá phong còn được liên kết với may mắn và thịnh vượng trong văn hóa Nhật Bản. Nhiều người tin rằng việc chiêm ngưỡng lá phong đỏ có thể mang lại may mắn và năng lượng tích cực cho cuộc sống. Điều này giải thích tại sao hoạt động ngắm lá đỏ (momijigari) lại trở thành một truyền thống quan trọng và được yêu thích tại Nhật Bản.

3. Cây phong trong nghệ thuật và văn học Nhật Bản

Cây phong lá đỏ đã trở thành một nguồn cảm hứng vô tận cho nghệ thuật và văn học Nhật Bản qua nhiều thế kỷ. Trong hội họa truyền thống, lá phong đỏ thường xuất hiện như một biểu tượng của mùa thu, tạo nên những bức tranh tuyệt đẹp về cảnh quan tự nhiên. Các nghệ sĩ ukiyo-e nổi tiếng như Hokusai và Hiroshige đã sử dụng hình ảnh lá phong đỏ trong nhiều tác phẩm của họ, tạo ra những bức tranh khắc gỗ đầy màu sắc và sống động.

Trong văn học, cây phong lá đỏ thường xuất hiện trong thơ haiku và waka, hai thể loại thơ truyền thống của Nhật Bản. Các nhà thơ sử dụng hình ảnh lá phong để truyền tải cảm xúc về sự thay đổi của mùa, vẻ đẹp thoáng qua của tự nhiên, và sự suy ngẫm về cuộc sống. Ví dụ, bài thơ nổi tiếng của Matsuo Basho: “落葉か 枝にかへると 蝶になる” (Rakuyō ka eda ni kaeru to chō ni naru) – “Lá rụng, khi quay về cành, hóa thành bướm” – sử dụng hình ảnh lá phong để thể hiện ý tưởng về sự tái sinh và tuần hoàn của tự nhiên.

Trong văn học hiện đại, cây phong lá đỏ vẫn tiếp tục là một mô típ quan trọng. Nhiều nhà văn Nhật Bản sử dụng hình ảnh này như một biểu tượng cho sự hoài niệm, nỗi buồn, hay sự thay đổi trong cuộc sống. Qua đó, cây phong lá đỏ không chỉ là một phần của cảnh quan tự nhiên mà còn trở thành một phần không thể thiếu trong ngôn ngữ nghệ thuật và văn học của Nhật Bản, giúp truyền tải những ý tưởng và cảm xúc phức tạp về cuộc sống và tự nhiên.

Ý NGHĨA VĂN HÓA CỦA CÂY PHONG LÁ ĐỎ TRONG NỀN VĂN HÓA NHẬT BẢN

1. Momijigari – Truyền thống ngắm lá đỏ

Momijigari, hay truyền thống ngắm lá đỏ, là một phong tục có từ lâu đời trong văn hóa Nhật Bản. Đây không chỉ là một hoạt động giải trí đơn thuần mà còn là một cách để người Nhật tôn vinh vẻ đẹp của tự nhiên và suy ngẫm về sự vô thường của cuộc sống. Truyền thống này bắt nguồn từ thời Heian (794-1185), khi các quý tộc thường tổ chức những buổi dạo chơi dưới tán cây phong, thưởng thức vẻ đẹp của lá đổi màu và cùng nhau chia sẻ những bài thơ hay. Ngày nay, momijigari đã trở thành một hoạt động phổ biến không chỉ ở Nhật Bản mà còn thu hút sự chú ý của du khách quốc tế.

Người dân Nhật Bản thường chọn các vị trí có cảnh quan phong phú để ngắm lá phong đỏ như các công viên, núi non, và đền chùa. Vào mùa thu, những địa điểm này thường đông đúc người đến tham quan và chụp hình lưu niệm. Họ thường mang theo những món ăn nhẹ và thức uống để thưởng thức trong khi ngắm cảnh, tạo nên không khí giao lưu và thân thiện. Đây là một dịp để kết nối với thiên nhiên và tận hưởng khoảnh khắc đáng nhớ bên gia đình và bạn bè.

2. Lá phong trong ngày lễ và nghi lễ

Cây phong lá đỏ cũng đóng vai trò quan trọng trong các ngày lễ và nghi lễ của người Nhật. Trong văn hóa Shinto, cây phong được coi là biểu tượng của sự thanh khiết và linh thiêng. Nhiều đền thờ sử dụng hình ảnh của cây phong trong các buổi lễ cầu nguyện và cúng tế. Những chiếc lá phong đỏ thường được trang trí trên bàn thờ hoặc được sử dụng như một phần của các nghi thức truyền thống, thể hiện lòng biết ơn và sự tôn kính đối với thiên nhiên.

Vào mùa thu, đặc biệt là trong tháng 11, một số địa phương tổ chức các lễ hội để mừng mùa thu và vẻ đẹp của lá phong. Các hoạt động trong lễ hội thường bao gồm diễu hành, múa, và biểu diễn nghệ thuật truyền thống. Đây là dịp để cộng đồng tôn vinh giá trị văn hóa của mình và gắn kết với nhau qua những trải nghiệm chung.

Bên cạnh đó, cây phong cũng xuất hiện trong các lễ cưới và các sự kiện quan trọng khác. Các cặp đôi thường lựa chọn hình ảnh cây phong để thể hiện tình yêu và sự gắn bó giữa họ, bởi vì cây phong tượng trưng cho sự trường tồn và bền vững. Màu sắc đỏ rực rỡ của lá phong cũng được xem là biểu tượng của tình yêu mạnh mẽ và đam mê.

3. Ảnh hưởng đến du lịch và kinh tế địa phương

Sự nổi tiếng của cây phong lá đỏ đã tạo ra những cơ hội lớn cho ngành du lịch và kinh tế địa phương ở Nhật Bản. Vào mỗi mùa thu, hàng triệu du khách trong và ngoài nước đổ về các khu vực nổi tiếng với cảnh quan lá phong, tạo ra doanh thu lớn cho các dịch vụ như nhà hàng, khách sạn, và các cửa hàng quà lưu niệm.

Nhiều địa điểm đã phát triển các tour du lịch đặc biệt tập trung vào việc ngắm lá phong và trải nghiệm văn hóa Nhật Bản. Du khách không chỉ được ngắm nhìn vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn có cơ hội tham gia vào các hoạt động truyền thống như làm đồ thủ công, thưởng thức ẩm thực mùa thu, và tìm hiểu về lịch sử và văn hóa địa phương.

Qua đó, cây phong lá đỏ không chỉ mang lại sự hài lòng cho thị giác mà còn đóng góp quan trọng vào sự phát triển kinh tế của các cộng đồng địa phương. Người dân nơi đây nhận thấy được lợi ích rõ rệt từ việc bảo vệ và duy trì cây phong, không chỉ để phục vụ nhu cầu của du khách mà còn bảo tồn giá trị văn hóa và sinh thái của đất nước.

CÁCH TRỒNG VÀ CHĂM SÓC PHONG LÁ ĐỎ

Cây có khả năng thích nghi tốt trong phạm vi rộng về ánh sáng và loại đất. Tuy nhiên, có vài yếu tố cơ bản nhất nếu trồng phong trong điều kiện khí hậu nóng như Việt Nam là đất trồng phải thoáng (tưới xong trôi hết nước, ẩm đất nhưng không ướt quá), điều lượng nắng (mùa hè nên tránh nắng gắt đến khi cây thuần), và cây Phong rất thích gió nên cần để chỗ thoáng gió. Tại Việt Nam, 3 yếu tố dưới đây là trở ngại lớn:

• Những cơn mưa dài ngày (đất úng nước trong thời gian dài), sau đó nóng ẩm làm nấm dễ phát triển
• Khô hanh dài trong mùa đông ở miền Bắc nhưng lại chưa đủ lạnh để cây ngủ.
• Nắng quá gắt dễ làm cháy lá, hệ rễ cũng khó phát triển mạnh vào những ngày quá nóng

Vào thời kỳ lạnh giá, cần chú ý việc tưới nước. Nên giữ cho đất khô cả ngày. Nếu thấy bề mặt khô thì chỉ tưới lướt một chút nước là đủ, còn bề mặt ướt thì lớp đất bên dưới vẫn còn nhiều nước. Thời điểm này cây ngủ đông nên đăc biệt hạn chế cung cấp nước cho cây. Nhiều người quan tâm và tưới nhiều quá sẽ phản tác dụng). Việc tưới nước vào cuối ngày cũng có thể làm bầu đất trong chậu chặt lại và gây khó khăn cho việc lên rễ.

Thời kỳ này độ lạnh đã giảm và cây đã dần phát triển, nên chú ý độ khô của đất vào thời điểm này. Việc thay chậu (trồng lại) tốt nhất là vào tháng 3. Nếu thay chậu từ trung tuần tháng 4 (lịch Nhật còn có cách tính là thượng tuần, trung tuần và hạ tuần; mỗi tuần đó tính 10 ngày) đến cuối hạ tuần tháng 5 sẽ được coi là muộn và nên tránh vì ảnh hưởng tới việc sinh trưởng. Đây cũng là thời điểm cây cần được bón phân.

Trường hợp trồng cây bonsai (trong chậu) và không muốn cây phát triển mạnh thì không bón phân cho tới tháng 5. Ngược lại, nếu muốn cây phát triển mạnh thì có thể bón từ cuối tháng 2 bằng phân hữu cơ (người dịch bổ sung: nhiệt độ tại Tokyo trung bình lạnh hơn Hà Nội 8 độ, nên cái lạnh sẽ đến sớm và kéo dài lâu hơn. Tại Hà Nội, tầm Tết (giữa tháng 2) cây đã dần sinh trưởng thay vì đầu tháng 3 như bên Nhật)

Đây là mùa mưa và cũng là thời kỳ nắng chiếu gắt, vì vậy lúc này là thời điểm cần chăm sóc kỹ lưỡng. Vào mùa mưa, nắng sẽ giảm hơn nhưng có khả năng bị bệnh nấm mốc. Nếu trồng cây trên chậu thì cần chú ý thông gió, và phu thuốc diệt nấm nếu cần (các loại thuốc này khá phổ biến ở bất kỳ cửa hàng vật tư nông nghiệp hoặc phố bán cây cảnh). Cây trên chậu sẽ chăm khó khăn hơn cây trồng dưới đất. Từ thời kỳ này gốc đã hoạt động nhiều nên hãy ngừng bón phân.

Lúc này nắng đã dịu và là thời điểm đón chờ và chiêm ngưỡng lá đỏ. Vậy nên cần hạn chế trồng lại cây (thay chậu) vào thời điểm này. Với thời tiết Việt Nam thì tùy vùng miền mà vẫn có thể can thiệp. Miền Bắc không nên can thiệp mạnh từ tháng 10 – tháng 12.

KẾT LUẬN

Cây phong lá đỏ Nhật Bản không chỉ đơn thuần là một loài cây đẹp mà còn mang trong mình nhiều giá trị văn hóa và tinh thần sâu sắc. Từ truyền thống ngắm lá đỏ momijigari đến vai trò trong các lễ hội, nghi lễ và sự kết nối với thiên nhiên, cây phong lá đỏ đã trở thành biểu tượng không thể thiếu trong lòng người dân Nhật Bản. Hình ảnh của những chiếc lá phong đỏ rực rỡ không chỉ làm say đắm lòng người mà còn gợi nhắc về sự biến đổi của cuộc sống và triết lý vô thường.

Với những ý nghĩa sâu sắc như vậy, cây phong lá đỏ Nhật Bản thực sự xứng đáng được trân trọng và gìn giữ. Hy vọng rằng trong tương lai, chúng ta sẽ tiếp tục thấy sự phát triển mạnh mẽ của cây phong lá đỏ, không chỉ ở Nhật Bản mà còn ở nhiều nơi khác trên thế giới, nhằm tôn vinh vẻ đẹp và giá trị văn hóa đặc biệt mà nó mang lại.